Sürpriz paketli oyuncaklar göründüğü kadar masum değiller. Açıklamaya biraz temelden başlayayım; Bir canlıya bir davranış kazandırılmak istediğinde çeşitli ödüller kullanılır. Psikoloji dilinde bu ödüllere “pekiştireç” denir. Pekiştireçlerin sunulmasının da farklı düzenleri vardır. Bunlara da “pekiştirme tarifeleri” denir. Örnek vermek gerekirse; ödül davranıştan hemen sonra gelebilir ya da davranışın belirli sayıda tekrarından sonra verilebilir.
Daha da somutlaştırırsak; Bir güvercin kafesindeki bir butonu her gagaladığında bir yem tanesi düşebilir (sabit oranlı pekiştirme) veya rastgele değişik gagalama sayılarında (bazen 2, bazen 8 gagalamada) yem düşebilir. Buna da “değişken oranlı tarife” denir. Davranıştan vazgeçilmesinin en zor olduğu tarife budur. Yani güvercin defalarca butonu gagaladığında yem verilmese bile, eninde sonunda verileceğini düşünerek gagalamaya devam eder. Çünkü daha önce farklı farklı sayılarda gagalamış, eninde sonunda yem almıştır.
Aslında balık tutmak da aynı mekanizma ile çalışır. Balıkçı uzun saatler boyunca defalarca olta atar ve eninde sonunda bir tane balık tutar. Bundan sonra ise daha da ısrarlı biçimde oltasını atmaya devam eder. Çünkü bir sonrakinde balık gelme olasılığı onu saatlerce olta başında beklemeye ikna eder.
Kumar konusuna gelirsek; Kumar makinesinin başında makinenin kolunu çeken bir adamı düşünün. Bu adam makinenin kolunu defalarca çeker. Bu arada zaten kazandığından daha çok parayı harcamıştır. Ama bir sonraki kolu çektiğinde ödül kazanma ihtimali onun daha da ısrarlı olarak oyuna devam etmesini sağlar. İşte bu döngü beyindeki ödül-ceza merkezleriyle ilişkili olarak kumar bağımlılığının altında yatan mekanizmadır. Tabi bu mekanizma oldukça karmaşık, ben çok kabaca yazdım.
Bunların Oyuncaklarla Ne İlgisi Var?
Gelelim çocukların çok sevdiği sürpriz oyuncaklara. Çocuk tamamlamaya çalıştığı koleksiyonu için sürpriz paketli oyuncakları almaya başlıyor. Ama çoğu zaman paketten beklediği oyuncak çıkmıyor. İstediği oyuncağa ulaşmak için daha çok sürpriz paket alması gerekiyor. Bu tekrarlardan sonra beklediği oyuncak çıktığında yine yukarıda bahsettiğim mekanizma devreye giriyor. Artık oyuncak amaç olmaktan çıkıyor, davranışın kendisi bağımlılık yapmaya başlıyor. Bu oyuncakların fiyatlarının da çok ucuz olmadığını belirtmek lazım. Para veriyorsunuz ve ne çıkacağını bilmiyorsunuz, makineye para atıp kolu çekmekle aynı değil mi?
Hemen panik yapmanıza gerek yok, çocuğunuz sürpriz paketli oyuncaklar alıyor diye bağımlı olacak değil. Ancak oyuncak şirketleri daha çok satış yapmak ve açık konuşmak gerekirse çocukları sömürmek için kumar bağımlılığı ile aynı mekanizmayı kullanıyor. Çocuğunuz bağımlı olmasa bile onlar bu sistemden korumak gerekiyor. Çocukların cep telefonu üzerinden oynadığı ve “ücretsiz” olduğunu iddia eden oyunlarda da aynı sistem vardır. Oyun sözde ücretsiz ama oyun içinde bazı ek özellikler elde etmek için para ödenmesi gerekiyor.
Ebeveynler olarak bu paketlere karşı tepki geliştirmek, firmalara ve yetkili kurumlara bunu iletmek ve çocukları bu tarz oyuncaklardan uzak tutmak, bu firmalarının geri adım atması için önemli bir başlangıç olacaktır.